Historia żaglowców – Średniowieczne wody Europy Północnej

Żaglowce stanowiły szybki i praktyczny sposób przemieszczanie się w czasach średniowiecza. Handel i działania zbrojne na morskich wodach nie były niczym nadzwyczajnym. Niemal każdy z nas słyszał pewnie o Wikingach. Kojarzą się z silnymi mężczyznami, wojownikami, często z brodą, wywodzącymi się z terenów Skandynawii. Ale czy zdajemy sobie sprawę, że byli również świetnymi żeglarzami? Albo czy mamy pojęcie, czym były kogi i holki, pływające niegdyś po wodach Bałtyku? Czas nadrobić zaległości!

Jak po morzach poruszali się Wikingowie?

Wikingowie, czyli inaczej Normanowie, należeli do ludzi północy, gdyż pochodzili głównie z terenów dzisiejszej Norwegii, Danii i Szwecji. Już od VIII wieku organizowali dalekie rejsy kupieckie, osadnicze, ale także rabunkowe. Pływali nie tylko po okolicznych wodach, ale zapuszczali się też w nieodkryte dotąd tereny. Uważa się, że dotarli do Ameryki Północnej przed Krzysztofem Kolumbem.

Najpierw dopłynęli do Grenlandii, a później do Półwyspu Labrador. W 1000r. wiking Bjarni Herjólfsson odkrył ziemię na kontynencie amerykańskim i nazwał ją Winlandią. Prawdopodobnie była to wyspa określana dzisiaj jako Nowa Funlandia. Wikingowie znacznie przyczynili się do rozwoju żeglarstwa. Gdyby nie udoskonalili technik budowania okrętów oraz sposobów żeglugi, tak doniosła ekspansja morska nie byłaby możliwa.

Byli pionierami techniki żeglowania na wiatr, czyli halsowania. Polega ona na płynięciu żaglowcem w kierunku, z którego wieje wiatr. W związku z tym, że nie jest możliwe płynięcie wprost na wiatr, prowadzi się łódź zakosami i wykonuje wielokrotne zwroty. Metoda halsowania wówczas nie była w ogóle znana w krajach Europy Południowej.

Średniowieczni Wikingowie byli powszechnie znani jako wytrawni kupcy. Sprzedawali swoje rodzime towary, jak skóry fok i wielorybów, futra zwierząt, kły i kości morsów, które były przydatne artystom, a także handlowali drewnem i żelazem, potrzebnym do wyrabiania broni i różnego typu narzędzi. Z innych krajów przywozili towary, jakich im brakowało. Z Wielkiej Brytanii importowali zboże – pszenicę, srebro oraz ubrania. Ceramika, wino, sól oraz złoto były sprowadzane z terenów przylegających do Morza Śródziemnego.

Ceniono również towary egzotyczne, jak przyprawy czy włókna jedwabiu. Wikingowie podejmowali się też handlu niewolnikami. Przeważali w nich słowiańscy i chrześcijańscy jeńcy, którzy zostawali przydzielani do najcięższych robót fizycznych na terenie Skandynawii albo sprzedawani do krajów arabskich w zamian za srebro. Co ciekawe, Normanowie mieli w zwyczaju zakładanie swoich własnych portów na obcych terenach, osiedlanie się tam na stałe, a nawet tworzenie swoich własnych państw. Wybierali w tym celu zazwyczaj tereny środkowej i północnej Anglii, Irlandii (Wikingom przypisuje się założenie Dublina), Bretanii, Ukrainy lub południowej części Rosji.

Jak wyglądały żaglowce Wikingów?

Podczas wypraw handlowych, Wikingowie, poruszali się zwykle na knarach i byrdingach. Knary miały około 16 metrów długości, od 4,5 do 5 metrów szerokości i mogły zmieścić nawet 24 tony towaru. Budowano je za pomocą drewna sosnowego i wyposażano w wysokie burty. Posiadały najstarszy rodzaj poszycia drewnianego jednostki pływającej, a mianowicie poszycie klinkierowe. Żagiel rejowy przymocowany był do masztu na śródokręciu, a na prawej burcie umieszczano wiosło sterowe.

Budowę okrętu rozpoczynano od przymocowania, do obu końców, kila dziobnicy o zakrzywionym kształcie i stewy rufowej. W celu zbudowania kadłuba mocowano nachodzące na siebie paski poszycia do kilu, dziobnicy i stewy rufowej. Dzięki montażowi desek podkładu do poprzecznych rozpór, osiągano efekt elastyczności konstrukcji, a listwy poprzeczne wzmacniały dodatkowo całość. Maszt, a właściwie jego dolny koniec, umieszczano w obudowie, tak aby przechodził przez kloc jarzmowy lub krzyżak na poziomie pokładu.

Knary nie były głęboko zanurzone, nawet przy dużym obciążeniu, co pozwolało na pływanie blisko brzegów, a nawet po wodach śródlądowych. Przewożono nim niewolników, zwierzęta, np. krowy i konie, a także wełnę, drewno, towary żywnościowe jak mąka i miód, kły morsów, skóry i futra, a nawet broń. Poza knarami towar przewożono na byrdingach. Były to statki o znacznie mniejszych gabarytach, które żeglowały w pobliżu lądów, nie wypływały daleko na otwarte morze. Mogły przewozić maksymalnie 4,5 tonowy ładunek. Pokład byrdingi był zabudowany na dziobie i rufie, ale ładownia, znajdująca się w centralnej części, pozostawała otwarta.

Do klasycznych wojennych okrętów Wikingów, od końcówki wieku X, należały langskipy. Odróżniały się od statków handlowych przede wszystkim proporcjami. Były bardzo długie i smukłe, a stosunek długości do szerokości tych statków dochodził nawet do 7:1. Charakterystyczną cechą langskipów był jeden maszt z rejowym, czworokątnym, wełnianym żaglem o ogromnej wielkości.

Konstrukcja statku opierała się na stępce i wręgach z drewnianych klepek, które tworzyły klinkierowe poszycie. Aby sprawić, żeby drewno było odporniejsze na nasiąkanie wodą i gnicie oraz aby stało się bardziej elastyczne i trwałe, nie piłowano go, a rozszczepiano. Stępkę wykonywano z drewna dębowego, a maszt wykonywano z jednej, specjalnie wyselekcjonowanej sosny. Można wyróżnić trzy główne rodzaje langskipów: sneki (snekkary), skeidy oraz drakkary.

Najmniejszą jednostką była sneka, poruszano przez 30 – 40 wioseł. Zazwyczaj długość takiego statku wynosiła 28 metrów, szerokość 5 metrów, a głębokość zanurzenia 1 metr. Spory, czworokątny żagiel rejowy montowano na jednym maszcie, którego wysokość dochodziła do 18 metrów. Elementem wyróżniającym snekę od innych statków, była rzeźba węża, mocowana na dziobie statku w celu odstraszenia bóstw, które miały za zadanie opiekować się napadanymi miastami. Skeidy, statki o średniej wielkości, posiadały od 50 do 60 wioseł i należały przeważnie do możnych osobowości.

Największy wikiński langskip nosił nazwę drakkara. Przeważnie jego wielkości oscylowały około 25 – 30 metrów długości i 5 metrów szerokości, a liczba wioseł wynosiła co najmniej 60. Wiadomo jednak o drakkarze mierzącym nawet 45 metrów i napędzany przez 34 pary wioseł. A skandynawskie sagi mówią o okręcie duńskiego, króla Kanuta I Wielkiego, posiadającego nawet 120 wioseł. Drakkary posiadały jeden żagiel rejowy o wielkości przekraczającej nawet 230 metrów kwadratowych. Służyły do wypraw morskich, oceanicznych, ale też śródlądowych.

Ciekawym elementem, któremu drakkary zasługują swoją nazwę, były rzeźby ukazujące smocze głowy, umieszczone do dziobnicy. Tak samo, jak w przypadku sneków, rzeźby, miały odstraszać bóstwa opiekujące się najeżdżanymi miastami. Natomiast, kiedy powracano do własnych portów, ściągano je, aby nie obrazić swoich patronów. Co ciekawe, na prawym skrzydle Drzwi Gnieźnieńskich widnieje wyobrażenie drakkara z hufcem zbrojnych i świętym Wojciechem.

Koga i Holk

Oby dwa statki można było spotkać w średniowieczu na wodach Morza Bałtyckiego i Północnego. Często były mylone, gdyż wyglądają podobnie, lecz holki są jednostkami większymi od kog.

Koga pływała od XII do XVI wieku po północnoeuropejskich morzach. Stanowiła jednocześnie funkcję statku handlowego, ale i okrętu wojennego i była podstawowym typem statku, z którego korzystała Liga Hanzeatycka.

Hanza zrzeszała handlowe miasta Europy Północnej w średniowieczu i nowożytności. Współpracujące miasta współpracowały ze sobą na tle handlowym, politycznym, a nawet wojskowym, ale utrudniała interesy kupcom spoza Ligi. Prawdopodobnie koga wywodzi się od angielskich statków roundship i fryzyjskich hogg, gdyż montowano w niej ster zawiasowy, stosowany wcześniej w tychże żaglowcach. Niepowtarzalności dodawał kodze kształt dziobnicy i tylnicy statku. Przypominały równą belkę, która wychodziła ukośnie ze stępki. Dzięki zastosowaniu takiego rozwiązania, nawigacja statkiem znacząco się uprościła.

Koga była krótkim i szerokim statkiem, charakteryzującym się głębokim zanurzeniem. Stosunek długości do szerokości wynosiła 3:1, a głębokość zanurzenia wynosiła nawet 3 metry. Statek posiadał tylko jeden, duży żagiel rejowy i burty podwyższone o nadbudówkę. Możliwości kogi w tonażu przewożonego towaru szacowane są na 80 – 160 ton nośności, ale są też znane przypadki, kiedy statek ten przewoził nawet dwustutonowy ładunek!

Koga nie pływała z bardzo dużymi prędkościami, dlatego żeby zaoszczędzić czas, zatrudniano zorganizowanych armatorów, którzy organizowali sprawny rozładunek i załadunek żaglowca w porcie. Statek nie potrafił żeglować też ostro na wiatr. W związku z tym, czekając na zmianę kierunku wiatru na bardziej sprzyjający, stała na kotwicy.

Holkiem pierwotnie nazywano kogę o nośności 300 ton, posiadającą do trzech masztów i powiększone kasztele. Podobnie do kogi, używano holk zarówno do celów handlowych i militarnych. W XV wieku, po przejęciu niektórych elementów karaki z Morza Śródziemnomorskiego, zaczął być klasyfikowany jako osobny typ statku. Przez czas trwania jednego wieku wyparł kogę, ale później sam został zastąpiony przez galeon.

Holk posiadał dwa żagle rejowe i jeden żagiel łaciński (trójkątny żagiel, który mocowano do rejki ukośnej). Powierzchnia głównego żagla wynosiła przeważnie około 175 metrów kwadratowych, a dwa mniejsze po 45 metrów kwadratowych. Późniejsze holki posiadały poszycie karawelowe, odpowiednie dla żaglowców o dużych rozmiarach. Takie rozwiązanie wymagało budowy mocnego szkieletu kadłuba statku. Montowano więc na obydwu burtach pionowe belki.

Holk wymagał również specjalnego uszczelnienia, gdyż nie raz przewoził towary sypkie, np. sól z Zatoki Biskajskiej. W związku z pełnioną funkcją okrętu wojennego, holkę uzbrajano w czternaście dział na dziobie, śródokręciu i rufie, aby mógł strzelać do nieprzyjaciela w dowolnym kierunku.

Średniowiecze było bogate w morskie wyprawy. Jednostki pływające Wikingów oraz północnoeuropejskie kogi i holki zapisały się w światowej historii żaglowców. Na tym nie kończy się jednak żeglarskie dziedzictwo epoki średniowiecza. Przekonacie się o tym z kolejnych artykułów!

Bibliografia:
40. Holk

39. Koga

https://pl.wikipedia.org/wiki/Drakkar
https://pl.wikipedia.org/wiki/Byrding
https://pl.wikipedia.org/wiki/Nordycka_kolonizacja_Ameryki_P%C3%B3%C5%82nocnej
https://pl.wikipedia.org/wiki/Koga
http://www.zaglowce.ow.pl/typy/wikingowie/index.php
http://www.zaglowce.ow.pl/typy/kogi-holki/index.php

Historia żaglowców – Średniowieczne wody Europy Północnej