Historia żaglowców – Era techniki

Z biegiem lat, konstruktorzy i szkutnicy zdobywali nowe doświadczenia, modyfikowali dobrze znane techniki budowy żaglowców i kreowali innowacyjne metody. Dzięki temu, okręty żaglowe stawały się większe, zwinniejsze i prostsze w sterowaniu. Kolejny okres w dziejach ludzkości – era techniki wzbogaciła floty z całego świata o nowe typy żaglowców, o których opowiemy kilka słów.

Liniowce

Żaglowe okręty liniowe można było spotkać od drugiej połowy XVII do połowy XIX wieku. Wywodzą się bezpośrednio od galeonów, służyły w wojennych flotach liniowych i stanowiły artylerię o dużej sile. Ich nazwa wywodzi się od stosowanej przez nie techniki walki, czyli szyku liniowego. Liniowce zagościły na stałe na morskich wodach, kiedy całkowicie zrezygnowano ze stosowania abordażu na rzecz artylerii okrętowej.

Walka w szyku liniowym opierała się na ustawieniu jednostek, jeden za drugim, w linii, tak by mogły ostrzeliwać wrogie jednostki z dział, umieszczonych na sposób baterii burtowych. Metoda ta polegała na ustawieniu dział na okręcie na lawetach wzdłuż burt, które kierowano prostopadle do osi podłużnej okrętu.

Dzięki temu, możliwe było strzelanie tylko do celów znajdujących się z boku statku. Okręty floty liniowej były podporządkowane rozkazom jednostki flagowej, która zarządzała taktyką ataku. Musiały poruszać się z podobną prędkością i posiadać ujednolicone uzbrojenie. W zależności od specyfikacji technicznych i zdolności bojowej, statki liniowe dzielono na kilka klas. Przykładowo Anglicy podzielili liniowce na sześć klas, Francuzi na pięć, a Holendrzy i Hiszpanie tylko na cztery.

Liniowce budowano z drewna, pierwotnie zaledwie z jednym, a później z dwoma lub trzema zakrytymi oraz dwoma otwartymi pokładami działowymi (pokładami, na których lokowano działa). Wyporność takiej jednostki oscylowała około 2500 ton, a jej uzbrojenie składało się od 50 do 120 dział.

Okręt liniowy przewoził czasem załogę liczącą niemal tysiąc marynarzy! Sztywno trzymano się założenia, że typy i wagomiary dział powinny być ujednolicone. Strzelano więc żeliwnymi kulami z, odlewanych w całości, dział odprzodowych i gładkolufowych, które nie nadawały pociskom obrotowego ruchu. Za czasów tzw. wojen napoleońskich korzystano głównie z liniowców posiadających 74 działa, a w tym, umieszczone na wyższych pokładach, działa ważące do 24 funtów oraz ciężkie działa przenoszone na najniższy pokład o masie 32 funtów w Wielkiej Brytanii i 36 funtów we Francji.

W pierwszej połowie XIX wieku dokonano kilku modyfikacji w budowie dział. Udało się zmniejszyć luz pomiędzy kulą a lufą, co poskutkowało lepszą celnością. Pod koniec lat trzydziestych XIX wieku do uzbrojenia, najpierw floty angielskiej i francuskiej, a potem innych, wprowadzono innowacyjne działa haubiczne, z których prowadzono ostrzał pociskami wybuchowymi, czyli granatami. Liniowce, które powstawały od drugiej połowy XIX wieku, nie możemy nazywać już żaglowcami. Zyskały bowiem napęd mechaniczny i stały się pancernikami.

Żaglowce wielorybnicze

Żaglowce wielorybnicze to wszystkie okręty, które służyły do polowania na ogromne morskie ssaki – wieloryby. Były wyposażone w dodatkowe łodzie wielorybnicze o niedużych wielkościach, posiadające harpuny ręczne albo armatki harpunnicze. Statki charakteryzowały się szerokim kadłubem i brakiem uzbrojenia.

Pływała nim zazwyczaj załoga trzydziestoosobowa. Po złapaniu i uśmierceniu wieloryba, holowano zwierzę przy burcie statku, gdzie było rozcinane w celu wydobycia tłuszczu, który następnie wytapiano na pokładzie. Później wciągano je na pokład, korzystając z bloków i lin. W związku z tym, że dla okrętów wykonanych z drewna i posiadających płócienne żagle, ogień stanowił permanentne zagrożenie, budowano na nich paleniska obłożone cegłami.

Na przełomie wieków XVIII i XIX szanowane były wielorybnicze żaglowce amerykańskie, które budowano w stoczniach w Nantucket i New Bedford. Konstruowano tam głównie barki i fregaty wyposażone w trzy maszty. Żaglowce musiały pomieścić jak największą ilość beczek z tranem wielorybim, dlatego zadbano o duże zanurzenie jednostek. Praca wielorybników była niezwykle niebezpieczna i wymagała ogromnej odwagi.

Pierwsi łowcy musieli bowiem polować za pomocą ręcznych harpunów. Rząd amerykański zdawał sobie sprawę z wyzwań stojących przed wielorybnikami, dlatego premiował załogi za każdą przywiezioną beczkę oleju. Dopiero w 1864r. praca na tych żaglowcach stała się odrobinę mniej niebezpieczna, dzięki wynalezieniu działka harpunniczego przez Svenda Foyna, pochodzącego z Norwegii.

Dzięki zastosowaniu nowego narzędzie, nie było konieczności podpływania aż tak blisko do wieloryba. Pomimo tego, wciąż zdarzały się incydenty uszkodzeń lub zatopień 400 – tonowych żaglowców przez rozwścieczone, ranne morskie stworzenia. Żaglowce wielorybnicze były statkami o ogromnych gabarytach, jednakże dla załogi nie przeznaczono zbyt wiele powierzchni użytkowej. Skupiano się na zapewnieniu przestrzeni na zdobycz i beczki wypełnione olejem. Planując taką wyprawę trzeba było uwzględnić możliwy bardzo długi okres rejsu.

Kiedy wybierano się na południowe wody i zahaczano o brzegi Antarktydy, wyprawa wielorybnicza mogła trwać nawet dwa lata. Cechą, po której można było rozróżnić statek polujący na wieloryby, były wszędobylskie plamy ze zwierzęcego tłuszczu. Ponad to, z takich jednostek, wydzielał się fetor rozkładającego się zwierzęcia, niosący się na dalekie odległości.

W Mystic Seaport w Stanach Zjednoczonych jest udostępniony do zwiedzania statek „Charles W. Morgan”, który jest jednym z ostatnich żaglowców wielorybniczej amerykańskiej floty, liczącej niemal trzy tysiące jednostek. Ta trójmasztowa fregata została zbudowana w 1841r. w USA i w ciągu 80 lat czynnej pracy wypłynęła w 37 wielorybniczych rejsów.

Prawdopodobnie na jej koncie znajduje się rekord w ilości złowionych wielorybów przez jeden statek, gdyż z jej pokładu złowiono około 2500 zwierząt. Pracownicy stoczni Jethro i Zachariasza Hillman w New Bedford zbudowali „Charlesa W. Morgana”, jako żaglowiec długi na 51,3 metry, szeroki na 8,2 metry oraz zanurzony na 5 metrów. Co ciekawe, został wykorzystany podczas ekranizacji powieści Hermana Melville’a „Moby Dick”.

Fregaty wojenne

Przez lata nazwą fregata określano żaglowce różnego typu. W XVI wieku mówiono w ten sposób o łodziach podobnych do galer, które zasilano zarówno wiosłami, jak i żaglami rejowymi. Nieco później, po zaczerpnięciu inspiracji od szybkich hiszpańskich jednostek korsarzy z Dunkierki, fregatą nazywano smukłe żaglowce wypływające na pełne morze, które czasami posiadały kasztele.

Rozpoczęcie budowy klasycznych fregat datuje się na połowę XVII wieku, a za pierwszą wzorcową jednostkę traktuje się brytyjski statek „Constant Warwick”, wybudowany w 1645r.

Za klasyczne fregaty uważano okręty żaglowe o średniej lub dużej wielkości, powstałe do początki XIX wieku. Budowano je z drewna, z trzema masztami i ożaglowaniem typu fregata. Posiadały nawet do sześciu pięter żagli rejowych, a na ostatnim maszcie można było spotkać żagiel gaflowy. Wyporność typowej fregaty szacowano od 1000 do nawet 2000 ton, a liczebność załogi wynosiła około 300 marynarzy.

Do zakresu obowiązków fregat należały działania rozpoznawcze, eskortowanie innych jednostek, a także samodzielne misje, jak zwalczanie piractwa. Podobnie, jak w liniowcach, działa artyleryjskie umieszczano w bateriach burtowych. Charakterystyczną cechą był jeden pokład działowy, który budowano praktycznie przez całą długość kadłuba. Górny pokład stanowił miejsce skupiające działa o mniejszej masie i koronady. Zdarzało się, że górny pokład był chroniony dodatkowo przez spardek, czyli lekki pokład, który nie nadawał się do układania na nim dział.

W marynarce wojennej Stanów Zjednoczonych – US Navy nadal działa trójmasztowa fregata „USS Constitution”, zbudowana i oddana do użytku w 1797r.! Jest to najstarszy okręt wojenny pozostający w czynnej służbie. Co prawda, aktywność jednostki ogranicza się tylko do funkcji reprezentacyjnej tradycji amerykańskiej marynarki, ale i tak ten fakt zaskakuje.

Nazwa żaglowca pełni rolę upamiętniającą Konstytucję Stanów Zjednoczonych. „USS Constitution” zbudowano z niezwykle twardego materiału – białego amerykańskiego dębu. Uszkodzenie burty przez nieprzyjaciela było niemal niemożliwe, nawet z niewielkiej odległości. Wielkości jednostki wynoszą około 93 metrów długości i 13,25 metrów szerokości. Maksymalne zanurzenie szacuje się na 5,01 metra, a wyporność to 2200 ton.

Fregata posiada 13 żagli rejowych i kilka sztaksli o całkowitej powierzchni 3970 metrów kwadratowych. Podobno, dzięki takiemu ożaglowaniu, „USS Constitution” osiąga prędkość do 13,5 węzła. Chociaż okrętowi przypisuje się miano fregaty z 44 działami, w rzeczywistości nigdy nie dane jej było przewozić taką ilość uzbrojenia. Według danych, z dnia 22 lipca 1798r., statek uzbrojono w 38 armat, w tym 28 dział 24 – funtowych i 10 dział 12 – funtowych. Amerykańskiej fregacie przypisuje się 40 zwycięstw z piratami, działającymi na północnoafrykańskich wodach.

W celu likwidacji piractwa, „USS Constitution” spędziła na Morzu Śródziemnnym kilka lat, poczynając od roku 1803. Znamiennym wyczynem jednostki było przełamanie blokady brytyjskiej floty w 1812r. Zwyciężyła wtedy w pojedynku z innymi fregatami: „Guerriere” i „Javą”. Kiedy potyczki z Brytyjczykami zakończyły się, nadeszła potrzeba kapitalnego remontu jednostki.

Po naprawach, jednostka dołączyła do floty amerykańskiej na Morzu Śródziemnym, a od 1860r. pełniła funkcję statku szkolnego. Prawie dwie dekady później, zaczęła spełniać rolę transportowca, a następnie nawet hulka dla załóg okrętów wojennych. Na początku XX wieku została poddana rekonstrukcji, aby móc przez pewien okres sprawować funkcje muzealne, a potem powrócić do czynnej służby w marynarce.

Era techniki przyniosła o wiele więcej nowinek niż zaprezentowane powyżej jednostki pływające. Jeśli ciekawi Was, jak żegluga rozwijała się dalej, wyczekujcie kolejnej części historii żaglowców!

Bibliografia:
http://santisimatrinidad.jun.pl/printview.php?t=1581&start=0&sid=d9e9026bdb8c49e8c9cdac55e82e4e4a

Amerykańskie statki wielorybnicze

Statki Wielorybnicze

https://pl.wikipedia.org/wiki/USS_Constitution
https://pl.wikipedia.org/wiki/Bateria_burtowa
https://pl.wikipedia.org/wiki/Fregata_(okr%C4%99t_%C5%BCaglowy)
https://pl.wikipedia.org/wiki/Okr%C4%99t_liniowy
http://www.zaglowce.ow.pl/historyczne/constitution/constitution.html
http://www.zaglowce.ow.pl/typy/liniowce/index.php